سوره إنشقاقاِنْشِقاق، نام هشتاد و چهارمین سوره از قرآن مجید، دارای ۲۵ (یا ۲۳) آیه، ۱۱۹ کلمه و ۴۳۶ حرف است و بحث درباره این سوره در باب صلات آمده است. فهرست مندرجات۲ - سوره مکی ۳ - مطالب سوره انشقاق ۴ - محور موضوعی سوره ۵ - ویژگی‌های سوره انشقاق ۶ - محتوای سوره انشقاق ۶.۱ - مقدمه سوره ۶.۲ - بخش اول سوره ۶.۳ - بخش دوم سوره ۷ - زوج سوره مطففین ۸ - شباهت به سوره بروج ۹ - پایان آیه ۲۱ ۱۰ - استحباب خوندن سوره انشقاق ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - نام مشهورنام مشهور سوره از سرآغازِ آن گرفته شده است و گاه عالمان از باب احتیاط، آن را سوره «اِذَاالسَّماءُ انْشَقَّت‌ْ» یا به اختصار «اِنْشَقَّت‌ْ» نامیده‌اند. [۲]
محمد غوث نائطی ارکاتی، نثر المرجان، ج۷، ص۶۸۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق.
[۳]
سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۳۲۸-۳۲۹، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۴]
احمد اندرابی، الایضاح فی القراءات، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
۲ - سوره مکیسوره انشقاق، بنابه روایت مشهور، هشتاد و سومین سوره از ترتیب نزول است. [۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸-۳۰.
[۷]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۰۵، صیدا، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
با این ترتیب، سوره انشقاق از آخرین سوره‌های نازل شده در مکه است، اگر چه بعضی از معاصران، مضامین و اسلوب بیان سوره را با سوره‌هایی که در سالهای نخستین دعوت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) نازل شده‌اند، همخوان‌تر و همگون‌تر یافته‌اند و نسبت به نزول این سوره در مرحله مکی خِتامی تردید کرده‌اند. [۹]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۶، ص۲۸۲، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م.
[۱۰]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۸۱، تهران، ۱۳۶۲ش.
۳ - مطالب سوره انشقاقنشانههای ظهور قیامت، در هم ریختن و پاره شدن نظام آسمان‌ها و جهان در این سوره بیان شده است. چون این سوره با کلمه «انشقت» (فعل ماضی از ماده انشقاق) آغاز شده، «انشقت» یا «انشقاق» نام گرفته است. منظور از «انشقاق» در این سوره، شکافته شدن و از هم گسیختن کرات آسمانی است که در آستانه قیامت رخ می‌دهد. این سوره به قیام قیامت اشاره نموده، بیان می‌کند که برای انسان سیری است به سوی پروردگارش، او در این مسیر هست تا پروردگارش را دیدار کند، و خدای تعالی به مقتضای نامه عملش به حسابش برسد، و در این آیات این مطالب را تاکید می‌کند، و آیات مربوط به تهدیدش از آیات بشارتش بیش‌تر است، و سیاق آیات آن شهادت می‌دهد که این سوره در مکه نازل شده است. ۴ - محور موضوعی سورهسوره انشقاق، با سوره انفطار که پیش از آن نازل شده، و در ترتیب تلاوت نیز با فاصله یک سوره پیش از آن جای گرفته است [۱۱]
عبدالرحمان ابن جوزی، فنون الافنان، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش محمدابراهیم سلیم، قاهره، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
و نیز با سوره‌های زلزال، تکویر و واقعه دارای سرآغاز مشترک و متشابه است. محور موضوعی این ۵ سوره که نامهایشان نیز، به ویژه، «انشقاق» بر آن دلالت دارد، تفکیک آدمیان در سرای دیگر است، به دو گروه نیکوکاران و بدکاران، بهشتیان و دوزخیان، اصحاب یمین و اصحاب شِمال و ابرار و فجّار که در هر یک از این سوره‌های پنجگانه با سبکی خاص بدان پرداخته شده است.۵ - ویژگی‌های سوره انشقاقویژگیِ خاص سوره انشقاق که سوره انفطار نیز در این ویژگی مشترک است، آن است که همان مضامین هشدار دهنده که در سوره‌های یاد شده، توفنده و خروشنده بیان شده، در این سوره با بیانی نرم‌تر آورده شده است. ویژگی‌های دیگر عبارتند از: ۱. این سوره ۲۵ آیه به عدد کوفی و حجازی، ۲۳ آیه به عدد شامی و بصری، ۱۰۷، ۱۰۸ یا ۱۰۹ کلمه و ۴۳۰، ۴۳۳ یا ۴۴۴ حرف دارد. ۲. در ترتیب نزول، هشتاد و سومین و در قرآن کریم هشتاد و چهارمین سوره است که پس از انفطار و پیش از روم در مکه نازل شد و آیه مدنی ندارد. ۳. از نظر کمیت از سور مفصل و از نوع طوال آن به شمار می‌آید. ۴. با کلمه «اذا» آغاز شده است؛ بنابراین از سور زمانیه است. ۵. نسخی در آن رخ نداده است. ۶ - محتوای سوره انشقاقسوره انشقاق، با اینکه دارای الفاظی کم است و حتی بعضی تعبیرات در آن تکرار شده، حوزه معنایی‌ِ بس گسترده‌ای دارد. ۱. اشاره به بخشی از علائم قیامت و پایان این جهان؛ ۲. معاد و ترسیم سرنوشت اصحاب یمین (رستگاران) و اصحاب شمال (تیره بختان)؛ ۳. سوگند به چند پدیده طبیعی و آسمانی؛ ۴. خداشناسی و اقامه یک برهان فلسفی (حدوث عالم) برای اثبات وجود خداوند. [۳۰]
هاشم زاده هریسی، هاشم، ۱۳۱۷ -، شناخت سوره‌های قرآن، صفحه ۵۲۳.
[۳۱]
جمعی از محققان، علوم القرآن عندالمفسرین، جلد۱، صفحه ۳۱۶.
[۳۳]
فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، ۷۲۹ - ۸۱۷ق، بصائر ذوی التمییزفی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۵۰۸.
[۳۴]
رامیار، محمود، ۱۳۰۱ - ۱۳۶۳، تاریخ قرآن، صفحه ۵۸۹.
[۳۵]
حجتی، محمد باقر، ۱۳۱۱ -، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، صفحه ۱۴۸.
۶.۱ - مقدمه سورهدر مقدمه سوره توجه مخاطبان به پیشگویی محقق‌الوقوع شکافته شدن آسمان و سپس شکافته شدن زمین، در آستانه رستاخیز، و قرار گرفتن هر چیز در جای خود جلب شده است؛ نیز مراتب فرمان‌برداری آسمان و زمین از رب‌العالمین، برای زدودن زنگارهای سنگین‌ِ غفلت از آیینه ذهن انسان، گوشزد می‌گردد. ۶.۲ - بخش اول سورهآنگاه در بخش اول با خطاب «یا اَیُّهَا الاِنْسان‌ُ» که جز این، تنها یک بار دیگر در قرآن کریم آمده است [۴۰]
محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۹۳-۹۴، قاهره، ۱۳۶۴ق.
آدمیان بی‌خبر و سرگردان را که افتان و خیزان، سرگرم گذران روزگارند، مخاطب قرار می‌دهد و از فرجام قطعی و سرانجام حتمی‌ِ ایشان با خبر می‌سازد و نتیجه پیمودن راه کج و راه راست و عاقبت هر یک را یادآور می‌گردد که چگونه کارنامه گروهی را به نشانه نیک فرجامی و کامروایی به دست راستشان دهند و کارنامه گروهی دیگر را، به نشانه بدفرجامی و ناکامی، از پشت سر، و به همین نَسَق، با اصحاب یمین چند و چون نکنند و از آنان حساب نکشند و شادمانه نزد کسان خویش بازگردند. اما آنانکه با همراهان کج‌رو خویش، شادمانه روزگار گذرانیدند و به روز واپسین نیندیشیدند، آن روز، هزار باره آرزوی مرگ می‌کنند و فریادرسی بجز زبانه آتش نمی‌یابند.۶.۳ - بخش دوم سورهدر بخش دوم، ذهن و اندیشه انسان را، با تداعی‌ِ چشم‌انداز دلفریب شفق که پیام‌آور پایان روز است و هجوم تاریکی شب، به مقایسه مسیر حرکت و میدان تکاپوی خویش، با گیرودار شب و روز، و سیر و سلوک ماه، منزل به منزل، از هلال و تربیع تابدر تمام، و بازگشت به تربیع و رفتن به مُحاق، وا می‌دارد، تا آدمی دریابد که او نیز مانند خورشید و ماه و ستارگان که به ظاهر پدیدآرندگان شب و روزند، در گردونه فرمان پروردگار جهان، گردان است و همه این فراز و نشیبها، مرکبهای گوناگونند در برابر او نهاده، تا هر مرحله را با مرکبی بپیماید. خاتمه سوره ابراز شگفتی است از بی‌خبری و نادانی انسانها که چرا به گفتار قرآن تن در نمی‌دهند و بی‌باکانه راه انکار و تکذیب پیش می‌گیرند، و گریز به اینکه چه باک، همان به که بگریزند و با عذاب اَلیم درآویزند؛ ما را همان معدود انسانهای درست‌اندیش و درست کردار بس، و این کسان تا ابد از خوان احسان خداوند جهانیان برخوردارند. ۷ - زوج سوره مطففینسوره انشقاق، زوج سوره مطففین است؛ چنانکه سوره مطففین مانند سوره انشقاق مشتمل بر یک مقدمه، دو بخش و یک خاتمه است. و اشتراک مضامین و تشابه عبارات و حتی تکرار الفاظ در آیات این دو سوره شایان توجه است. ۸ - شباهت به سوره بروجسوره بروج نیز که در ترتیب تلاوت پس از سوره انشقاق جای گرفته است، هرچند در ترتیب نزول با سوره انشقاق فاصله بسیار دارد، [۵۷]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۸۰ -۶۸۱، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۵۸]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۶، ص۲۸۲، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م.
در مقدمه و خاتمه و دو بخش میانی با سوره انشقاق متناظر است و مضامین و حتی الفاظ بعضی از آیات در این دو سوره متشابهند. به عبارت دقیق‌تر، ۶ سوره تکویر تا طارق را می‌توان یک مجموعه پیاپی و متحدالمضمون دانست که چه بسا در ترتیب نزول نیز با اندک جابه‌جایی چنین بوده باشند. [۶۵]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۶، ص۲۸۲، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م.
۹ - پایان آیه ۲۱پایان آیه ۲۱ سوره انشقاق یکی از مواضع دهگانه سجده مستحب نزد عالمان شیعه، [۶۶]
حسین ابوالفتوح رازی، روح‌الجنان، ج۵، ص۴۹۹، قم، ۱۴۰۴ق.
و یکی از مواضع چهارده‌گانه سجده واجب نزد پیشوایان اهل سنت است. [۶۷]
محمد ابن عربی، احکام القرآن، ج۴، ص۳۶۹- ۳۷۰، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
[۶۹]
محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۹، ص۲۸۰-۲۸۱، بیروت، ۱۹۶۷م.
۱۰ - استحباب خوندن سوره انشقاقخواندن سوره انشقاق در نماز های واجب و نافله، مستحب است [۷۰]
کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۸.
و قرائت آن در عمل ام داود پس از نماز عصر نیمه رجب وارد شده است. [۷۲]
مصباح المتهجد، ص۸۰۷.
۱۱ - فهرست منابع(۱) قرآن مجید. (۲) محمد ابن بابویه، ثواب الاعمال، به کوشش محمدمهدی خرسان، نجف، ۱۳۹۲ق. (۳) عبدالرحمان ابن جوزی، فنون الافنان، به کوشش محمدابراهیم سلیم، قاهره، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م. (۴) محمد ابن عربی، احکام القرآن، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م. (۵) ابن ندیم، الفهرست. (۶) حسین ابوالفتوح رازی، روح‌الجنان، قم، ۱۴۰۴ق. (۷) اسماعیل حقی بروسوی، روح‌البیان، استانبول، ۱۳۸۹ق. (۸) احمد اندرابی، الایضاح فی القراءات، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۹) ابراهیم بقاعی، نظم‌الدرر، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۴م. (۱۰) محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م. (۱۱) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۲) سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م. (۱۳) سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۱۴) فضل طبرسی، مجمع البیان، صیدا، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م. (۱۵) محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس، قاهره، ۱۳۶۴ق. (۱۶) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، ۱۹۶۷م. (۱۷) سید قطب، فی ظلال القرآن، به کوشش محمد قطب، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م. (۱۸) محمد غوث نائطی ارکاتی، نثر المرجان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق. ۱۲ - پانویس۱۳ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره إنشقاق»، ج۱۰، ص۴۰۵۶. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۷۲۹. فرهنگ‌نامه فارسی علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «سوره انشقاق». |